حکیم تيليم خان ساوه اي / اسدالله امیری
http://telimxan-turkce.blogspot.com/

قبل از اينکه به معرفي شاعر ترکي سراي تواناي ساوه پرداخته شود ، لازم است که مختصري در مورد موقعيت جغرافيايي, فرهنگي و اجتماعي شهرستان ساوه بيان شود.

شهرستان ساوه که در تقسيمات کشوري در استان مرکزي واقع است از شمال به کرج و قزوين، از مشرق به ري و قم ، از مغرب به استان همدان و از جنوب به تفرش و قم محدود است، وسعت اين شهرستان ۹۷۰۸ کيلومتر مربع و ارتفاع شهر از سطح دريا ۹۹۵ متر مي باشد. نام ساوه که در
زبان ترکي ساوا گفته مي¬شود به معني هماي سعادت (سعادت قوشو) و خرده طلا آمده است .

شهرستان ساوه داراي چهار بخش مي باشد :
۱- بخش مرکزي و حومه
۲- بخش نوبران
۳- بخش زرند
۴- بخش قاراغان(خرقان)

- بخش مرکزي داراي ۷۰ روستا مي باشد که همه اينها به جز تعداد ۷ روستا (دينار آباد، قلعک، نورعلي بگ، باغ شيخ، والمان, احمد آباد . سيليگرد) بقيه ترک زبان مي باشند و بيشتر ترکهاي اين بخش از ترکهاي شاهسئون مي باشند.

- بخش نوبران: در گذشته نام رسمي اين بخش مزدقان بوده که به مزلقان شهرت داشته، در اين بخش روستايي است به نام مزلقان که رودخانه¬اي دارد به نام «مزلقان چاي» که اين رود از کوههاي قاراغان سرچشمه گرفته و يکي از شاخه هاي آن رذغ مي باشد که روستاي «مرغئي» (مراغه) در حاشيه اين رود واقع شده است. در اين بخش ۱۰۰ روستا واقع است که همگي به زبان ترکي صحبت مي کنند.

- بخش زرند: که اخيراٌّ به شهرستان زرنديه تبديل شده است, داراي ۹۰ روستا مي باشد و به جز تعداد ۵ روستا ( مأمونيّه ، اميرآباد ، کؤهنه زرند و….) که فارسي زبانند، بقيه همگي ترک مي باشند.

- بخش قاراغان (خرقان): در اين بخش حدودا ۵۰ روستا قرار دارد که به غير از ۲ روستا (ويدر و الوير)، بقيه ترک زبانند.

«قوم خلج» که از اقوام باستاني و ترک مي باشند, نيز در اين بخش زندگي مي کنند. با اين تفاوت که زبان ترکي رايج در بخشهاي ياد شده لهجه اي از زبان ترکي آذربايجاني بوده ولي ترکي خلجي شاخه اي از ترکي قديم مي باشد و از وجود همين قوم خلج است که از قديم به اين منطقه «خلجستان ساوه» گفته مي شود و با «خلجستان قم» و تفرش ارتباط نزديکي داشته است (هم اکنون در خلجستان قم و تفرش به زبان ترکي خلجي صحبت مي شود و از نظر زبانشناسي فوق العاده حائز اهميت است).

در بخش خرقان در ۲ کيلومتري روستاي حصار و ۳۰ کيلومتري شهرک آب گرم دو قلعه وجود دارد که به گفته دانشمندان اروپايي (ديويد ايستر ناخ و کايلر يانگ) از يادگارهاي دوره سلجوقي مي باشند.

در گذشته بخشي به نام جعفرآباد هم در جنوب شرقي ساوه و غرب قم جزء شهرستان ساوه بوده که بعد از انقلاب اسلامي به شهرستان قم الحاق گرديده است. اهالي اين بخش نيز ترک زبان هستند.
ساوه در دوره اسلامي نيز اهميت داشته و حتٌي گفته مي شود که محل کنوني شهر ساوه دريا بوده و در سال به دنيا آمدن پيغمبر بزرگ اسلام (حضرت محمّد(ص) خشک گرديده است.

همان طور که قبلاٌّ نيز گفته شد, زبان ترکي رايج در شهرستان ساوه شاخه اي از ترکي آذربايجاني مي باشد که به گويش هاي همدان, قزوين, اسدآباد, زنجان, تيکان تپه, سايين قالا (شاهين دژ) و . . . بسيار نزديک است.

با استناد به اظهارات فوق تيليم خان، شاعر تواناي ترکي سرا, شاعر ايران و آذربايجان مي باشد که در سالهاي ۱۲۰۹- ۱۱۳۶هـ . ش., ( ۱۲۴۶-۱۱۷۳ هـ . ق.) و (۱۸۳۱-۱۷۵۸ م .) مي زيسته است. محل تولد وي روستاي «مرغئي» (مراغه) از منطقه مزلقان چاي ساوه مي باشد. اين روستا در تقسيمات فعلي کشوري جزء بخش نوبران شهرستان ساوه است.

نام پدر تيليم خان «تيمورخان» و نام پدر بزرگش «قاراخان» مي باشد. پسرانش به نامهاي «ابوالقاسم بگ»، «غلامحسين بگ» و «شکرالله بگ» بوده اند. نام يکي از دخترانش «زرافشان» و نام دختر ديگرش مشخص نيست. همسرش” «مختومه خانم», خواهر کوچکتر «مهري خانم» دختر حاجي محمّدرضاخان بوده است. گفته مي شود تيليم¬خان دل در گرو عشق مهري داشته ولي مهري با شخصي به نام «صفي الله خان» که از مقامات بلندپايه نظامي آن دوره بوده ازدواج کرده و به شيراز مي رود. تيليم خان نيز به شيراز رفته و در آنجا به شغل نجاري و منبت کاري مشغول مي شود و بعد از مدّتي به ديار خود بر مي گردد و با مختومه خانم ازدواج مي¬کند.

شيراز منه زيندان اوْلور
گئدن گلين, گئدن گلين

کلمه تيليم که در کتاب ارزشمند «ديوان لغات التّرک» محمود کاشغري آمده از کلمه هاي اصيل ترکي و به معني زياد، تمام، کامل، هميشه، دائم، باپايه و اساس و ابدي مي باشد. (ديوان الغات التّرک جلد ۱ صفحه ۵۱۴-۳۹۷)

تيليم خان در سن ۷۰ الي ۷۵ سالگي در روستان مرغئي وفات نموده و در همانجا دفن مي گردد ، قبر وي در قبرستان همان روستا واقع مي باشد که اميد است هرچه سريعتر بارگاهي در خور شان و منزلت تيليم خان برپا گردد.

***
چنين نقل است که شبي تيليم خان در منزلش بوده که دو نفر سوار بر اسب در منزل وي را مي زنند و از تيليم خان طلب آب مي کنند تيليم خان براي آنها آب آورده و آنها پس از نوشيدن آب، جرعه اي از آنرا به تيليم خان تعارف مي کنند. او نيز جرعه اي از آن آب نوشيده و سپس آن دو نفر ناپديد مي شوند. تيليم خان هم راهي مزرعه اش در آسقين (ييلاق، اوبا) مي شود، در سر راه در منطقه اي که اکنون به” «تيليم خان گديگي»” شهرت دارد از هوش مي رود. (نکته جالب اينکه از تيليم خان گديگي مزار شاهزاده مسلم مشخص است) عده اي تيليم خان را در حالت بي هوشي يافته و او را به آسقين (آسگين) مي برند. در آنجا زني عارفه پي به روحاني بودن اين حالت برده و او را از پزشک بي نياز مي بيند.

چنانچه از آثار تيليم خان مشخص است، وي با آثار شاعران قبل از خود آشنايي لازم را داشته و بر بعضي اشعار آنان نظيره نوشته است. از شاعراني که تيليم خان از اشعار آنان در شعرش به انحاء مختلف استفاده کرده مي توان به شاعران ذيل اشاره کرد:

۱- محمّد فضولي شاعر بزرگ آذربايجان (قرن نهم هجري) ۲- عمادالدين نسيمي بنيانگذار فرقه حروفيه(قرن هشتم هجري), ۳- ملاپناه واقف( که معاصر تيليم خان و وزير ابراهيم خليل خان حاکم وقت منطقه ي قاراباغ آذربايجان شمالي و مستقر در قلعه ي شوشا بوده است). ۴- شاه اسماعيل ختايي (بنيانگذار سلسله صفويه) ۵- مختوم قلي فراغي شاعر بزرگ ترکمن( که چند دهه قبل از تيليم خان دار فاني را وداع گفته است. ۶- تيکمه داشلي خسته قاسم(که در دوره صفويه و افشاريه در بين سالهاي ۱۰۸۱و ۱۱۵۷هجري شمسي مي زيسته است.

همانطور که تيليم خان در اشعار خود از شاعران قبل از خود تاثيراتي پذيرفته، بر شاعران بعد از خود نيز تاثيراتي داشته است. اين امر را مي توان در آثار شعرايي نظير مأذون قشقايي, ترکمن محمود (از نوادگان تيليم خان), حکيم هيدجي و شاعران ديگر منطقه به خوبي مشاهده نمود.

تيليم خان در آثار خود از ادبيات شفاهي و فوْلکلور غني ترکان (مخصوصا منطقه ساوه و همدان) استفاده هاي فراواني برده است؛ مانند استفاده از امثال و حکم، گفتار نياکان, قصّه ها, داستانها, اصطلاحات رايج در زبان مردم و . . .

براي اثبات ادعاي خود, در اين جا به کار برده شدن ضرب المثل معروف “بير گوٍلونه ن ياز اوْلماز”(با يک گل بهار نمي شود), در يک بيت شاعر را شاهد مي آوريم.

هر مصلحت اوْلسا ائلينه ن گره ک مثلدير بو, بير گوٍلونه ن ياز اوْلماز

يا در اشعاري چون «مؤو ايله قوْيونون موٍباحيثه سي- بحث تاک با ميش» و «يئر ايله گؤيون بحثي- مباحثه ي زمين و آسمان» از داستانهاي قديمي مانند بحث «درخت خرما و بز» الهام گرفته است .

از آثار تيليم خان چنين بر مي آيد که وي علاوه بر ادبيّات ترکي بر ادبيّات عرب و فارسي تسلط کافي داشته و اشعاري نيز به اين زبانها سروده است .

ايگيـد اودور اهل-ي عيرفان يانيندا
دمـه دم قاتمــايا, وئــره بيردم گوش
سوْروشسالار اصول-ي ديـن نئچه دي،
عرب خمس و فارسي پنج و توٍرکو بئش

از اشعار تيليم خان که تاکنون در دست است، بيشترشان داراي مفهوم مذهبي، اجتماعي و پند و اندرز و حکمت مي باشند.

لازم به ذکر است که در کتابت اين مجموعه، تا حدّي از «الفباي زبان ترکي» مصوّب در دو سمينار «بررسي نگارش زبان ترکي» که با ارائه ي دهها مقاله ي علمي توسط اساتيد و مدرسين همين زبان در دانشگاه, نويسندگان, روزنامه نگاران, شعراء و ساير صاحب نظران در اين زمينه, در سالهاي ۱۳۷۹ و ۱۳۸۰ شمسي در تهران برگزار گرديد, استفاده شده است. لازم به ذکر است که اين شيوه نگارش قابل برگردان به وسيله کامپيوتر به الفباي ترکي لاتين با کمترين غلط ميباشد.

بعضي نکات مورد اختلاف با الفباي فارسي در ذيل اشاره مي شود.

- “ئ” به جاي کسره (-ِ) مانند يئر/ يِر/ (زمين).
- “ه-ـه” به جاي فتحه در بعضي مواقع مانند دده/ دَدَ/ و ننه/ نَنَ/ (پدر- مادر)..
- در نوشتن اضافات (مضاف و مضاف¬اليه، صفت و موصوف) فارسي و عربي بين مضاف و مضاف¬اليه (-) قرار داده شده، هم از جهت مشخص نمودن غير ترکي بودن آن اضافه و هم به جهت سادگي در خواندن و رساندن مفهوم مانند: / قابِ قوسين / که به صورت / قاب- قوسين / نوشته شده .

اشعار تيليم خان، بيشتر به لهجه ادبي سروده شده، ولي در بعضي اشعار که به لهجه محلي ديده يا شنيده شده، سعي گرديده که عيناٌّ نوشته شود؛ مانند :

- جاروکش اوْللام خانه يده(خانه¬نده).
- عتبه يده(عتبه نده) بير داشام.
- ياخشيليق ائيله يه ي بيلَن اوْلمويا..

هدف از گردآوري اين مجموعه «ديوان اشعار حکيم تيليم خان» (جلد اوّل) معرفي اين شاعر بزرگ, توانمند, عارف و حکيم به خوانندگان و دنياي ادبيات, همچنين درخواست از اهالي ادبپرور منطقه در راستاي گردآوري و نشر صدها عنوان اشعار چاپ نشده و مانده در سينه ها, بياض ها و نسخه هاي موجود در دست اهالي منطقه مي باشد.

محقق بزرگ و خستگي ناپذير مرحوم دکتر علي کمالي هم در راستاي گردآوري آثار تيليم خان زحمات زيادي را متحمل شد ولي با درگذشت نابهنگام وي و عدم ادامه راه وي توسط خانوادهاش, زحمات سي و اندي ساله او بيثمر ماند. اميدوارم خانواده کمالي هم با چاپ و نشر ديوان کامل تيليم خان زحمات آن مرحوم را به نتيجه برسانند.

حال که صحبت به علي کمالي رسيد جا دارد مختصري از فعاليتهاي فرهنگي آن مرحوم بيان شود: مرحوم دکتر کمالي در روستاي «بند امير» ساوه در يک خانواده روشنفکر ديده به جهان گشود. بعد از اتمام دوره ابتدايي در بند امير و دوره متوسطه در ساوه و تهران, در رشته حقوق به اخذ درجه ي ليسانس از دانشگاه تهران نائل شده و بعد از چندي در رشته ي حقوق و علوم سياسي همين دانشگاه مدرک فوق ليسانس دريافت مي دارد و به عنوان وکيل پايه يک دادگستري در تهران مشغول به کار مي شود. در کنار کار وکالت، با تمام امکانات مادي و معنوي خود در زمينه ي شناسايي و گردآوري ادبيّات شفاهي مناطق ساوه, همدان, زرند و همچنين ايل قشقايي همت مي گمارد. مقالات ايشان به عنوان عضو هيئت تحريريه مجله وارليق، در اين مجله به چاپ مي رسيد. يکي از فعاليتهاي ادبي ايشان معرفي شاعر بزرگ ساوه” تيليم خان ” به ادبيات ايران و دنياي ترک مي باشد که اين موضوع در آکادمي ملي علوم آذربايجان (آذربايجان ميللي عئلملر آکادئمياسي ) به ثبت رسيده و تحقيقات ايشان در زمينه ي تيليم خان شناسي به عنوان تِز دکتراي وي ارزيابي و قبول گرديده بود که متاسفانه تقدير الهي فرصت دفاع از نظريه ي علمي خود به آن مرحوم را نداد و در آستانه اخذ درجه ي دکترا دعوت حق را لبيک گفت.

با درگذشت دکتر کمالي و عدم ادامه راه ايشان از طرف خانواده و بستگانش, اين وظيفه ي سنگين يعني گردآوري و نشر آثار تيليم خان به دوش همه ي همشهريان افتاده است. اميدوارم ادب دوستان منطقه در اين راه همت نمايند.

از کليه خوانندگان و صاحب نظران عزيز در خواست مي شود تا نظرات و پيشنهادات خود و اشعار چاپ نشده ي شاعر که در سينه هاي خود حفظ کرده اند و يا در نسخه اي در اختيار دارند را با ما در ميان بگذارند، تا در چاپهاي بعدي مورد استفاده قرار گيرد.

اسداله اميري - بهار ۱۳۸۵

گردآورنده جلد نخست دیوان حکیم تیلیم خان

Asadollah_amiri@yahoo.com

۱- با در نظر گرفتن خواندگان در ساير کشورهاي ترکي زبان, متن کتاب با الفباي ترکي معاصر (الفباي برگرفته از لاتين) نيز داده شده که جدول استفاده از اين الفبا در آخر کتاب درج گرديده است

——–
این نوشته مقدمه جلد نخست دیوان حکیم تیلیم خان است که اخیرا به همت آقای مهندس امیری در دو هزار جلد چاپ و منتشر شده است. از ایشان که نسخه تایپ شده این مقدمه را در اختیار “آلما یولو” قرار دادند متشکریم. کتاب مقدمه ای نیز به زبان ترکی و به قلم آقای دکتر گونئیلی دارد که آن را نیز در اختیار خوانندگان آلما یولو قرار خواهیم داد.
www.hbayat.com