بوزچلو (بزچلو)

از طوایف ترک زبان و شیعه مذهب عراق عجم که گروههایی از آنان از قرن یازدهم به نواحی آزربايجان انتقال یافته اند.

1) بوزچلوهای عراق عجم . این طایفه در ناحیه ای به همین نام واقع در اراک کنونی ساکن بوده اند. در جهانگشای خاقان (ص 380) تألیف نیمة قرن دهم در شرح وقایع 916 از برخی بزرگان بوزچلو نام برده شده است . در این سال عزیزآقا بوزچلو معروف به آدی بهادر که در جنگ صفویان با شیبک خان در مرو شرکت داشت پس از کشته شدن شیبک سر او را برای شاه اسماعیل اول آورد (نیز رجوع کنید به اسکندر منشی ج 1 ص 33). در اوایل قرن بعد در 1006 سلطان علی بیگ یوزباشی بوزچلو از جملة فرماندهان سپاه شاه عباس در جنگ با ملک جهانگیر حاکم کجور بود (منجم یزدی ص 160ـ161) اما با اینهمه در تاریخ قزلباشان (ص 24) تألیف سالهای نخستین قرن یازدهم تنها به ذکر نام بوزچلو آن هم در کنار عنوان «بیات » بسنده شده و در ذیل آن عنوان فقط دربارة بیاتها توضیحاتی آمده است .

با وجود انتقال اجباری گروههایی از بوزچلو به مناطق شمال غربی ایران (رجوع کنید به دنبالة مقاله ) دسته های باقی مانده همچنان رقم معتنابهی را تشکیل می داده اند چنانکه نام ناحیة بزچلو ـ که از این پس غالبا به همین صورت ضبط شده ـ در اوایل قرن دوازدهم در کنار هشت ناحیة دیگر عراق عجم از قبیل آشتیان فراهان و کزاز آمده است (سپهر ج 1 ص 68). در قرن بعد در ضمن حوادث تاریخی دورة محمدشاه (1250ـ 1264) و ناصرالدین شاه قاجار (1264ـ1314) نام بزرگان بزچلوهای عراق عجم نیز به چشم می خورد از آن جمله اند عباسقلی خان سرهنگ فرمانده فوج بزچلو در جنگهای هرات و محمدخان سرتیپ فرمانده فوج بزچلو که در 1296 بالغ بر هشتصد عضو داشت (همان ج 1 ص 730 ج 3 ص 284ـ285 ناصرالدین قاجار ص 111 اعتمادالسلطنه ج 4 ص 2383). پس از محمدخان پسرش ملقب به عاصم السلطنه در 1315 جانشین او شد ( دفتر فرامین القاب و عطایا ج 1 ص 532). بر پایة گزارش وکیلی طباطبائی تبریزی (ص 388ـ 390) که در 1334 به عراق عجم سفر کرده بود بلوک بزچلو واقع در غرب این سرزمین و مجاور همدان شامل 81 پارچه آبادی می شده و از بلوک وفس که در جانب شمال آن قرار داشته بزرگتر بوده است . پس از تقسیمات جدید کشوری بزچلو تا 1365ش با مساحت 725 کیلومترمربع یکی از سه دهستان تابع بخش وفس از استان مرکزی بوده و در حدود دهة چهل 44 آبادی داشته است و مردم آن علاوه بر کشاورزی و دامداری به قالیبافی نیز مشغول بوده اند (مرکز آمار ایران 1366ش ص 111 دایرة المعارف فارسی ذیل «بزچلو»). اما از 1366ش این دهستان به دو دهستان با نامهای خنجین و اسفندان تقسیم شده و نام بزچلو از تقسیمات بخشداری وفس بکلی حذف گردید. جمعیت این دو دهستان در 1375ش مجموعا 21797 تن بوده است (سازمان برنامه و بودجه استان مرکزی ص 22 24).

2) بوزچلوهای کوچیده به آزربايجان . در اوایل قرن یازدهم شاه عباس گروههایی از این طایفه را به نواحی میان تفلیس و آقستاقا و سرحد گرجستان انتقال داد (باکیخانف ص 173 اوبن ص 108). اینان بتدریج در برخی نواحی همجوار همچون ایروان پراکنده شدند. از همین رو این نواحی بعدها بوزچلو نام گرفت . عیسی خان سلطان بوزچلو در 1048 حاکم طایفة بوزچلو و مناطق لوری و پنبک و آقچه قلعه بود (حسینی استرآبادی ص 258 خواجگی اصفهانی ص 279). این حکومت در سازمان اداری صفویه تابع بیگلربیگی قراباغ بود (نصیری ص 80 میرزا سمیعا ص 77). در زمان فتحعلی شاه (1212ـ 1250) رئیس این طایفه نقی بیگ یا نقی خان بوزچلو بود که عباس میرزا را در جنگ با روسها همراهی کرد و دلاوریهای بسیاری از خود نشان داد (مفتون دنبلی ص 219ـ 220 سپهر ج 1 ص 110 194 217). این گروه از طوایف بوزچلو ظاهرا پیش از اتمام جنگهای دوم ایران و روسیه و انعقاد قرارداد ترکمن چای از حدود ایروان به آناطولی وارد شدند و پس از چندی به ایران آمدند و به دستور عباس میرزا در ناحیة بزرگ و آباد سلدوز که امروزه از توابع شهرستان نقده است استقرار یافتند. این طایفه در جریان مهاجرت تغییر نام یافت و به قراپاپاق یا قراپاپاخ مشهور شد. این نام را ظاهرا مردم بومی مناطقی که بوزچلوها از آن نقاط عبور می کردند به سبب کلاههای سیاه مردان بوزچلو به آنان اطلاق کردند (اوبن ص 108ـ 109 رضوی ص 20ـ23). با اینهمه نام بوزچلو از رواج نیفتاد چنانکه در سلطنت رضاشاه که صدور شناسنامه و انتخاب نام خانوادگی الزامی شده بود خانواده های زیادی از قراپاپاق نام خانوادگی بوزچلو را برگزیدند. جمعیت آنان در آغاز ورود به سلدوز قریب 200 2 خانوار و مرکب از هشت تیره به نامهای سارال ترکاون شمس الدین لو چاخرلو جان احمدلو قزاق اولاشلو و عربلو بود که اغلب یکجانشین شدند و به زراعت و دامداری پرداختند (رضوی ص 21 151ـ152). جمعیت قراپاپاق در دهة سوم قرن چهاردهم حدود پنجهزار خانوار بود (اوبن ص 109). این طایفه از هنگام ورود به سلدوز تا سالهای پایانی سلطنت قاجاریه از نیروهای اجتماعی مؤثر در غرب آزربايجان به شمار می آمد و در تعدادی از نبردهای محلی و جنگهای دولت با دشمنان خارجی شرکت داشتند (سپهر ج 3 ص 258 261 افشار محمودلو ص 382 388 504 ـ 505 516). در انقلاب مشروطیت قراپاپاقها نقشی نداشتند اما در سالهای پس از آن سرزمینشان آسیب فراوان دید و به ویرانه ای تبدیل شد. با استقرار صلح و آرامش قراپاپاقها دوباره به سلدوز بازگشتند و آنجا را آباد کردند (رضوی ص 126 به بعد 142 به بعد). در دورة سلطنت رضاشاه سازمان اداری خوانین قراپاپاق در سلدوز برچیده شد گرچه نفوذ آنان همچنان برقرار ماند (همان ص 219). پس از تشکیل دولت فرقة دموکرات آزربايجان و جمهوری خودمختار مهاباد ناحیة سلدوز به جمهوری مهاباد تعلق گرفت نقی خان بوزچلو پسر رضا قلیخان رشیدالسلطنه همراه شوهر خواهر خود محمدتقی خان جان احمدلو عضو حزب دموکرات شدند و ادارة امور ارومیه را نیز به عهده گرفتند (رضوی همانجا ایگلتون ص 42ـ43). از سرنوشت نقی خان پس از فروپاشی فرقة دموکرات اطلاعی در دست نیست . از این زمان تا بهار 1358 که درگیریهای خونینی در نقده رخ داد نامی از قراپاپاق در منابع نیامده است (رضوی ص 226). گروههایی از طایفة قراپاپاق به هنگام استقرار در سلدوز به چادرنشینی و گله داری پرداختند. از تعداد اولیة آنان اطلاعی در دست نیست اما طبق آمار سرشماری 1366 ش جمعیت چادرنشین آنان 541 تن و 71 خانوار بود (مرکز آمار ایران 1369ش ص 13 18).

منابع : اسکندر منشی تاریخ عالم آرای عباسی چاپ اسماعیل برادران شاهرودی تهران 1364ش محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه مرآة البلدان چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث تهران 1367ـ 1368ش عبدالرشیدبن محمد شفیع افشار محمودلو تاریخ افشار چاپ محمود رامیان و پرویز شهریار افشار ] ارومیه [ 1346 ش اوژن اوبن ایران امروز 1906ـ1907: ایران و بین النهرین ترجمة علی اصغر سعیدی تهران 1362 ش ویلیام ایگلتون جمهوری 1946 کردستان ترجمة محمد صمدی مهاباد 1360 ش عباسقلی آقا باکیخانف گلستان ارم چاپ عبدالکریم علیزاده ... ] و دیگران [ باکو 1970 تاریخ قزلباشان چاپ میرهاشم محدث تهران 1361 ش جهانگشای خاقان ( تاریخ شاه اسماعیل ) چاپ الله دتا مضطر اسلام آباد 1364 ش حسن بن مرتضی حسینی استرآبادی تاریخ سلطانی : از شیخ صفی تا شاه صفی چاپ احسان اشراقی تهران 1364 ش محمد معصوم خواجگی اصفهانی خلاصة السیر: تاریخ روزگار شاه صفی صفوی تهران 1368 ش دایرة المعارف فارسی به سرپرستی غلامحسین مصاحب تهران 1345ـ1374 ش دفتر فرامین القاب و عطایا ( دورة مظفرالدین شاه قاجار ) مجموعة شخصی مجید تفرشی مهدی رضوی ایل قاراپاپاق تهران 1370 ش سازمان برنامه و بودجه استان مرکزی . معاونت آمار و اطلاعات آمار جمعیت و خانوار آبادیهای دارای سکنة استان مرکزی در سرشماریهای 45 تا 75 اراک 1376ش محمدتقی سپهر ناسخ التواریخ چاپ جهانگیر قائم مقامی تهران 1337 ش مرکز آمار ایران سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچندة ایران 1366: نتایج تفصیلی استان آزربايجان غربی تهران 1369 ش همو مساحت تقریبی شهرستان بخش و دهستانهای کشور بر اساس قانون تقسیمات کشوری در مهرماه 1365 تهارن 1366ش عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی مآثر سلطانیه : تاریخ جنگهای ایران و روس چاپ غلامحسین صدری افشار ] چاپ افست تهران [ 1351 ش جلال الدین محمد منجم یزدی تاریخ عباسی یا روزنامة ملاجلال چاپ سیف الله وحیدنیا تهران 1366 ش میرزا سمیعا تذکرة الملوک چاپ محمد دبیرسیاقی تهران 1368 ش ناصرالدین قاجار شاه ایران سفرنامة عراق عجم : ( بلاد مرکزی ایران ) تهران 1362 ش علی نقی نصیری القاب و مواجب دورة سلاطین صفوی چاپ یوسف رحیم لو مشهد 1372 ش رضا وکیلی طباطبائی تبریزی «تاریخ عراق (اراک )» چاپ منوچهر ستوده فرهنگ ایران زمین ج 14 تهران 1345ـ1346 ش .

/ علی پورصفر قصابی نژاد /