علی کمالینین حیات و یارادیجیلیغی

http://tilimxan.blogfa.com/post-56.aspx

آچیقلاما: بو یازی ۱۳۷۵ده(۱۹۹۶)تورکییه ده قورولان تورک دونیاسی کنگره سینده اوخونوب و یاییلمیش دیر.

یازان: دوکتور ح.م. گونئیلی

لاتین الیفباسیندان عرب الیفباسینا کوچورن: حسین قاراقانلی




تؤرک ادبيات تدقيقاتچي­سي رحمتليک علي کمالي

گونش ايلي 1323 (1944/مارس) ايرانين «ساوا» شهرينين «قاراقان» ماحالينين «بند امير» آدلي کندين­ده، اکينچي بير عاعيله­ده، اميرآدلي بير اوغلان، دونيايا گوز آچميشدير.

آتاسي رحمتليک «اکبر» کيشي همن کندلي، آناسي رحمتليک «عذرا سعيدي» ايسه قاراقان ماحالينين «ميسيرقان» آدلي کنديندن­ ايدي. سونرالار دولت سندلرينده اميرين آدي «علي» گئتميشدير.



اوشاقليق چاغي

رحمتليک علي کمالي، ايلک تحصيليني، اسکي اوصول ايله ايداره اولونان کند مکتب خاناسيندا، شريعت علملري عاليمي اولان رحمتليک «شيخ حسن محترمي»نين يانيندا اوخوموشدور. او، بو دووره­ده مکتب خانالاردا درس وئريلن کيتابلاري او جومله­دن قرآن، گولوستان، کليله و دمنه، جامع­الموقدماتي و ... اوخويوب چيخميشدير. علي کمالي عيني حالدا تحصيله ياناشي اکينچيليک ايشينده ده آتا آناسينا يارديم گسترميشدي.

او دوورده بوتون کندلر کيمي «بند امير» کندينده ده يازيب اوخوماق باجاران شخص چوخ آز تاپيلاردي. بونا گوره بالاجا علي کمالي­نين يازيب اوخوماق بيلمه­سي هاميني تعجبلنديريردي. او کندليلره گلن مکتوبلاري اوخوياراق، هم يئرليلرينين ايسته­ديگي مکتوبلاري­دا يازاردي. ائله بو سببه گوره چوخ آدام حتا امنيه­لر اونا «بالا يازيچي» آديني وئرميشديلر.

«حسين کمالي»، علي کمالي­نين بويوک قارداشي اونون تحصيل آلماغا، يازيب اوخوماغا وورغون اولدوغو باره­ده بئله دئيير:

«او (علي کمالي) کند مکتب­خاناسيندا اوخودوغو چاغ، بير گون کنديميزه بير درويش گلميشدي. درويش قاپي قاپي شئعر اوخويوب ديله­نيردي. همن شئعرلرين بيري علي اوچون ماراقلي گلميشدي. ائله بونا گوره­ده آناميزدان ايسته­ميشدير، درويشه دئسين، اوخودوغو شئعرلري يازيب وئرسين؛ يادا بير داها اوخوسون من اوزوم يازيم! اونون ايسته­ديگين ائشيدن درويش، آياقلاري يئر توتوب، قارشيليق­سيز وئره­بيلمزليگيني بيلديرميشدير. بو يانداندا 9 ياشيندا علي کمالي آياقيني بير باشماقا سوخاراق هر قيمته اولورسا، شئعري آليب منه وئرمه­لي­سيز دئييردي. چوخ چکيش برکيشدن سونرا ياريم باتمان يارما وئريب، شئعري درويشدن آلديق.»

علي کمالي اون ياشيندا کند مکتبيني بيتيريب، تئهرانا گلميشدير. او تئهراندا ياشايان دايي­سي گيلده قالاراق، يئني اوصول ايله ايداره اولونان بير اوخولدا 5جي صنيفي اوخودو. او سونرا کي ايل 6جي سينيفي ساوا شهريند اوخوماغا مجبور اولموشدور.

ساوا شهري بند امير کنديندن 70 کيلومتر آرالي اولوغونا گوره، گل گئت اوچون ماشين اولسايديدا، ماشينا مين­مه­گه پول تاپماق چتين ايدي. بونا گوره­ده 12-11 ياشلي علي کمالي گئجه گوندوز ساوادا قالمالي اولموشدور. او 9 آيليق ساوادا تحصيل آلديغي مدتده بير قاري آروادين ائوينده ياشاميشدير. علي کمالي بو مدتده گره­گي اولان يئمک و سايير ملزوماتي آلماغا پول­سوز اولدوغو اوچون هر نئچه واختدان بير، آتاسي کنددن اونا چوره­ک و سايير ملزومات گتيرردي. بعضن­ده آتاسي گله بيلمه­ين­ده، اوزو داغليق يوللار ايله ساوادان بند اميره گليب، آپاراجيغي ملزوماتي آرخاسينا آليب گتيرردي.

يول اوستونده­کي کندلرين اهالي­سي تانيماديقلاري بو اوشاقي هميشه چانتالي گوردوکلري اوچون اونا، «چمدانلي اوغلان» (چانتالي اوغلان) دئيرديلر.

بئله بير چتينليکلره باخماياراق او، ايلک مکتبين آلتينجي صينيفي­ده ساوا و ساوا شهرينين اطرافيندا يئرله­شن نئچه يوز کندين اؤيرنجي­لرينين ايچينده ان يوکسک رتبه ايله بيتيريب، بير جوت گيوه باشماق جاييزه آلميشدير.

علي کمالي اورتا مکتبي­ده ساوادا اوخومالي اولموشدور. او، اونجه «مرضيه باجي» آدلي بير قارينين، سونرالار ايسه رحمتليک «حاجي سيد جاواد حسيني» و اوغلو «حاجي سيد حسن حسيني»نين ائوينده و اونلارين حيمايه­سي آلتيندا اوز تحصيلينه داوام ائتديرمشدير. ائله او ائولرده اولان اؤيرنجي اوشاقلارا درس اورگه­ده­رک، آرا سيرا بير شئعرده يازميشدير. کمالي­نين اورتا مکتبين اوچونجو ايلينده اوزو يازيب اوخولدا ديواردان آساراق اويرنجي­لره ماراقلي اولان قزئت­لري، اوخولون بير سيرا اويرتمن­لري طرفيندن سانسورا معروض قاليب، سونرادا دايانديريلميشدير.

او، گونش ايلي 1337 و يادا اوخولون اوچ آي باغلي اولدوغو فورصت­دن يارارلاناراق، شهرده بير بوش ائو تاپميش، بو ائوي اوچ آيليق بير اوزل اوخولا چئويرمه­يه چاليشديق­دا، اونون بو ايشيني به­گه­نن «آموزش و پرورش» (تعليم-تربيت) ايداره­سي آدام­لاري اوچ آيليق بير اوخولو 14 ياشلش يئني يئتمه­ علي کمالي­يه تاپشيرميش­لار. او بو اوچ آي­دا اوچ­يوز اؤيرنجي­يه درس وئره­رک معين قدر پول قازانميشدير.

داها کمالي اوشاق­کن­ده بويوک­لر کيمي دوشونموش؛ هر حاديثه ايله علاقه­دار اوز موناسيبه­تيني بيلديرميشدير. او، هه­له اون­بئش ياشا دولماميش، ساوا شهرينده محرم آيي­نين بير گئجه­سي «سعيد ابوريضا» آدلي ايمام­زاده­نين مقبره­سينده شاه­ليق اوصول ايداره­سي­نين ضيددينه اودلو چيخيش ائتميشدير. بونا گوره­ده پوليس طرفيندن ياخالاناراق دوستاقا سالينميشدير. اونو بو محکه­مه­دن قورتاران «حاجي ميرزا علي بدر» آدلي حورمتلي بير شخص اولموشدور.

کمالي اورتا مکتبين ياريسي­ني ساوادا اوخويور؛ آنجاق آرتيق تحصيل آلماقي­نين خرجين يوخسو ل آتاسي اوده­يه بيلمزدي. ائله بو سببه گوره بير داها تئهرانا گليب تحصيله ياناشي تيکينتي و اينشاآت ايشلرينده فهله­ليک ائتميشدير. عيني حالدا اوزوندن آشاقي صينيف­لرده تحصيل آلان اوشاقلارا درس وئره­رک، چوخلو ساحه­لرده ايشله­مه­يه مجبور قالميشدير.

او تئهراندا «دارالفنون» مدرسه­سينده اورتا مکتبين سون ايللرينده تحصيل آلارکن آتا بابا کندينه بند امير کندينده يئني اوصولدا مدرسه تيکمک فيکرينه دوشور. اوزو اون سيرادا دوراراق کند اهاليسي­ني ايشه چکير و نهايت بير چوخ خرجلري اوزو اوده­يه­رک 1339-جو ايلده بند اميرين يئني مکتبي ايستيفاده­يه وئريلير. ائله همن ايللرده آتاسي اکبر کيشي­ده ايشله­مک اوچون تئهرانا گلير. آتا اوغول ال اله وئريب، بير مدت ايشله­ديکدن سونرا تئهراندا 60 مترليک بير ائو يييه­سي اولورلار.

کمالي اورتا مکتب ديپلمونو تئهرانين بوتون­لويون­ده ان اوستون نمره­لرله اعلي­جي بير اؤيرنجي کيمي آلميشدير. بونا گوره­ده آدي ايله شکيلي و او زامانين گونده­ليک­لرينده چاپ اولموشدور.



ايجتيماعي سيماسي

علي کمالي 1341-جي ايلده اونيوئرسيته­يه داخيل اولماق ايله علاقه­دار سيناق­لاردان موفقيت­له گئچيب، تئهران اونيوئرسيته­نين حقوق علملري فاکولته­سينده قبول اولموشدور. او 1345-ده حقوق علملرينده ليسانس آلاراق، افسرليک رتبه­سي­له ايکي ايل­ليک ايجباري عسکرليک وظيفه­سيني داشيماق اوچون اوردويا داخيل اولدو. اوردودا دا حربي (افسري) فاکولته­ده اؤيرنجي­لره «حقوق، حکومت و اولوس آراسي ايلگي­لري» عنوانلي علملري ايکي ايل درس وئرميشدير. ايکي ايل عسکرليک­دن سونرا، علي تحصيلاتينا داوام وئره­مک اوچون بير داها اونيوئرسيته­يه داخيل و 1349-دا «جزايي عيلملر» اوزره يوکسک ليسانس درجه­سي ايله بيرينجي درجه­لي عدليه وکيلي کيمي ايشه باشلادي. او، آدي بويودوکجه، وار دوولتي آرتديقجا، بارلي آغاج کيمي خالقي­نين اونونده باش اگيردي. علي­نين، يوردونون اوغروندا فعاليت ائده­رک مالدان، جاندان کئچيردي.

او 15-12 ياشلاريندا 70 کيلومترليک يولو ياياق گئده­رک اوزونون شهردن کنده، کنددن شهره چادديرماقين يورغون­لوغون جانيندان چيخارماغي تاريخ بويو محرم ساخلانيلميش کندلرده قايغي گوسترمک­ده گوروردو. حدسيز درجه­ده خالقي­ني سئوديگي اوچون اوزو چکديگي آغري آجي­لاري، يورغون­لوقلاري اونلارا قييماييردي.

اونلارين دينجلي­يي اوغروندا داغلارين گديک­لري کوکسونو سوکوب، اونلارا يول چکمه­يي اوزونه برج بيليردي. کمالي يول چکمه ايش­لريني دوغولدوغو بند امير و «بولو بند» کندلري­نين آراسينداکي يولو دوزلتمک­له باشلادي. بو يولو ايشله­مک­ده هر ايکي کندين اهالي­سي اونونلا امکداشليق ائتميشدير. ها بئله بند امير کندينين امکداشليقيلا « زراب» چايي­نين اوستونه بويوک بير کورپو سالديرديغي اونودولماز بير خاطيره­دي. همن چاغ­لاردا بند امير کنديندن اورانين هنده­ورينده­کي بولو بند، وسمق، بره­موم، کوشک­بر، تورشک و آزاد کينه اورادان ايسه گولک، ايسفاهانک، پيغمبر کندي، ده سيد و هبران کندلرينه اوز خرجي­له يول چکديرميشدير. اونون قصدي بو يوللاري ساوانين ياخين­ليقيندا يئرله­شن ساوانين صنايع شهرينه (شهر صنعتي) چادديرماقيدي. ائله او ايشلرين داواميندا سون واختلار بند اميرين يولونو 45 مترليک يولا چئويرمه­يي باشلاميشدي؛ آنجاق واختسيز اولومو بوتون ايشلريني ياريم­چيليق قويدو.

اولومدن سونرا بير نئچه آي قاباق بند امير کندينين ياخين­ليقندا بير بويوک کورپو تيکمک­ اوچون داش توکدورموشدور. اورانين آديني­دا «آنا کورپوسو» قويماق قصدينده ايدي؛ قاباق حياتا گوز يومانا آناسي­نين مزاري­نين يولو او کورپودن گئچمه­لييدير. تاسفله بو ايشي­ده سونا چادديرا بيلمه­دي.

کمالي اورتا مکتبده اوخودوغو ايللرده چاليشقان، عيني حالدا يوخسول اوشاق اولدوغو اوچون «شيخ رياحي» آدلي بير کيشي اونا بير دست « پنجک- شالوار» وئرميشدي. اودا بو اينسان سئورليگين قارشيسيندا سونرالار بئش ايله کيمي، ايلده 50 دست «پنجک- شالوار»، بند امير کندينين اوشاقلارينا پايلاييردي.

بند امير کندينين مچيدينه 30 جوز قرآن وقف ائتمک، اونجه اوزو 100 جيلد کيتاب باغيشلاماقلا، «دوزج» کندينه کيتاب ائوي قورماق، «ميسيرقان» کندينين امکداشليق ايلا اورادا بويوک بير کيتاب ائوي ياراتماق، او کنددن خسته­لري شهره آپارماق اوچون بير امبولانس آلماقا ايشتيراک ائتمک، بولو بند کندينين حاماميني تيکمکده مالي يارديم و امکداشليق ائتمک، بند امبره ديزل موتور ايله ايشله­ين دييرمان قورماق، يئنه اوز پولو ايله او کنده ائکلتيريک موتورو گتيرمک، بوتون ائولره قارشيليق­سيز و هئچ نه ايسته­مه­دن ايشيق وئرمک، اکينچي­ليگين يئني و دوزگون يوللاريني بند اميره اؤيرتمک، و چوخلو بئله بئله ايشلري اونون ايجتيماعي فعاليت­لريندن سايماق اولار.

بونلارلا ياناشي وکيل­ليک ايشلرينده يوخسول آداملاردان پول آلمازدي و يا چوخ آز آلاردي. سؤزؤن قيساسي کمالي اولدوقجا اينسان سئور بير شخص­ايدي.

اونون کوورک قلبي تکجه اوز يوردداشلارينا دويونموردو. او دونيانين ان اوجقار يئرلرينده حاققي تاپدالانان اينسانلارا، خصوصيله موسلمانلارا قايغي گوسترمک و يارديم ائتمگي اوزونه برج بيليردي.

بونا گوره­ده ايسلام و موسلمان دوشمني اولان دوولت­لرين حيمايه­سيله ايسلام سينيرلاريني کئچيب، «دنيزدن دنيزه»، يعني قارا دنيز، آغ دنيز و خزر دنيزي آراسيندا موقدس ايسلام تورپاقلاريندا «بويوک ائرمنيستان» دوولتي ياراتماق قصدينه اولان داشناک ائرمني­لرين بيرينجي آدديم کيمي آذربايجان اولکه­سينه تجاوز ائده­رک، بير ميليوندان آرتيق موسلماني ديدرگين ائتمه­سينده تئهراندا ياشايان بير سيرا باجي قارداشلارين ايران ايسلام جومهوري­يه­تي «قيزيل آي­پارا جمعيتي»نين حيمايه­سيله ياراديلان «قاراباغ موسلمانلارينا يارديم کوميته­سي»نده چاليشمادا و مالي يارديم توپلاييب، قيزيل آي­پارا جمعيتي­نين کومه­گی ايله آذربايجان اولکه­سينه گوندرمه­ده کمالي قاباقجيل و چوخ چاليشانلاردان بيري ايدي.



علمي ادبي سيماسي

علي کمالي بير عدليه وکيلي ايدي. محکمه­يه وکيل اولاراق اونلارين حاققي­ني مودافيعه ائدردي. وکيل­ليک ايشي چوخلارين بويوک واونملي ساييليرديسا، اولو و داهي سوز اوستاسي نسيمي­[1]نين «من بو جهانا سيغامازام»، دئدييي کيمي، کمالي­ده وکيل­ليک چرچيوسينده يئرلشميردي. دوغروداندا وکيل­ليک دونو کمالي کيمي بويوک اينسانين اينينه چوخ دار گلردي. اونون شاعير روحيه­سي اوشاقليق چاغي­نين چوخلو چتين­ليکلريني دويوب، آجي­ليقلاريني دادميشدير؛ آغير حياتين زيندانين­دا تاپدالانديقجا داها آرتيق بويوک بير داغ کيمي يئنيلمز اولموشدو. ائله بونا گوره­ده اولا بيلمه­ين ايشلري اولدورا بيليردي. يورولماق، بئزيکمک، سارسيلماق و ... اونون قاموسوندا آنام­سيز سوزلر ليدي. حتي اولومونوده اوزونده اولدورموشدو.

نئچه ايشي بير بيريله ياناشي آپارماق، نئچه ساحه­ده چاليشماق اونون حياتي­نين دادي دوزو ايدي. او باغدارليقلا ياناشي اکينچي­ليک­ده ائديردي. شاعير اولاراق عدليه وکيلي ايدي. بونلار ايله بئله، ادبي تدقيقات، فلکلور ماترياللاريني توپلاماق و ... اونون باشيني آرتيق قالاباليق ائله­ميشدي. بونلارين هامي­سيندان دا اونون تکجه بير مقصدي واريدي.

او مقصد اونون باشيندا اولان سئوداني حياتا کئچيرمه، يعني ديل و ادبياتيميزين هئچ اولماسا بير قولونو اوزه چيخارماق ايدي. او بو يولدا ماليني­دا قويموشدور، جانيني­دا.

بونا گوره­ده او ايران­نين ان چوخ محاکيمه سووان دورد بئش وکيلي­نين بيري­ايديسه، اونا تورک دونياسيندا شوهرت قازانديران اوز مدنيتي اوغرونداکي چاليشمالاريدي.

اوز ديدييينه گوره او سکيز ياشيندا، کند محکمه­سينده اوخودوغو واختدان شئعر سويله­مه­يه باشلاميشدير. تورکجه، فارسجا، عربجه و اينگيليزجه­ني بيلرکن، يازديغي اثرلر آرتيق تورکجه و فارسجا اولموشدور. تورکجه يازديغي شئعر و مقاله­لرين بير حيصه­سي تئهراندا چيخان وارليق درگي­سي و سايير نشريات­دا چاپ اولموشدور. فارسجا اولان ساتيريک شئعرلريندن­ده ايسلامي اينقيلابيميزين ايلک ايلين­ده 152 صحيفه­ليک «نيفله» آدلي بير مجموعه­ چاپ ائتديرميشدير. هابئله بير سيرا ساتيريک شئعرلري­ده اورتا مکتبده اوخودوغو چاغلار «آق کمال» و «نيفله» ايمضاسي­له گونده­ليکلرده چيخميشدير.

اونون چاپ و نشر اولموش اثرلريندن بيري­ده «اينقيلاب» کيتابي­دير. رحمتليک علي کمالي اينقيلابين غلبه چالماسي اوغروندا وار گوجو ايله ايشتيراک ائده­رک، خالق کوتله­لري طرفيندن وئريلن مختليف ديللرده­کي شعارلار، اعلانلار، اينقيلابا عاييد اولان خبرلر، شئعرلر شرقي­لر، حماسي حاديثه­لر و ساييره­دن توپلاديغي­ني اينقيلاب آدلي کيتابين­دا 1358-جي ايله ايران خالقلارينا ائتحاف ائتدي.

اونون شئعر و ادبياتا نه­قدر وورغون اولدوغو باره­ده بند امير کندينده شئعر اوخويان درويشين حيکايه­سي ان ياخشي بير اورنکدير.

او قولاغينا دين سوزلري ديقتله دينله­يير، آغير يونگول ائديردي. «تيليم خان» آدلي شاعيردن ديللر ازبري اولان شئعرلر اوخوندوقجا علي کمالي­ده آرتيق ماراق دوغوروردو. او درويشين شئعرين سئويب، ياريم باتمان يارمايا آلديغي کيمي، تيليم خاندان اوخونان شئعرلري­ده هر زحمت و چتين­ليکله اولورسا يازماغا، اؤيرنمه­يه چاليشيردي. گونو گوندن تيليم خانين کيم اولدوغونو بيلمه­يه، هابئله اثرلريني توپلاماغا يونه­ليردي. نهايت بير مدت آختاريشلاردان سونرا، اونو اونون ساوا ايله همدان آراسينداکي مزلقان بولگه­سينين «مره­غئي» کندينده ياشاديغي و تخمينن 1205 ه.ش ايلده او کندده وفات ائتدييي­ني بيلدي.

کمالي او کنده گئدير، شاعيرين نوه نتيجه­لريني تاپير؛ اونون اونون اثرلريني توپلاماغا، اونلارين­دا يارديملاريندان فايدالانير؛ آنجاق اثرلرين داها آرتيق اولدوغونو دويان کمالي بونلارادا راضي اولمايير، بلکه «تيليم خانين شئعرلرين توپلاييرام» دئيه؛ همدان، قوم، خلجيستان، اراک، ملايير و سايير يئرلري کند به کند، اوبا اوبا، اويماق اويماق دولانا دولانا گئدير «قشقايي» ائللرينه چاتير. شيراز اولکه­سينده ياشايان تورک ائللريني بير بير دولانير. «کيرمان» ايالتينده ياشان تورک ديللي «افشار» طايفالاريني تاپير. ايصفاهان هنده­ورينده تورک ديللي خالقلارا باش وورور؛ هر ماحالدا الينه کئچن ماترياللاري توپلايير.

بو آختاريشلار بير ايل ايکي ايل يوخ، اوتوز ايلدن آرتيق داوام ائدير؛ نتيجه­ده تکجه تيليم خان يوخ، اونلارجا شاعيرين ايتيب باتماقدا اولان شاعيرلريني و فلکلوريک اثرلر توپلاماغا موفق اولور. اولان بير سيراسين آغيزلاردان توپلايير، بعضي­سيني­ده ال يازمالاردا، توکوب داغيلماقدا اولان اسکي بياض­لاردا تاپير. بياض­لارين بعضي­سي اوخوناقلي اولسادا، بير چوخو قارما قاريشيق، اوخونماسي چتين اولان يازيلاردير. اونلارين بير سيراسيني قارشيليق­سيز الده ائده بيلميش­سه­ده، چوخونا آغير پوللار وئرمه­يه مجبور اولموشدور. هابئله آيري آداملارا پول، ماشين وئريب، ادبي ماترياللاري توپلاماغا گوندرمه­سي­ده آز اولماميشدي. باشدا تيليم خان اولاراق ادبي اثرلر توپلاماق اوچون باش ووردوغو کند و شهرلرين آدلاري او قدر چوخدور کي، اونلاري بير کيتاب کيمي چاپ و نشر ائتمک اولار.

توپلانميش اثرلرين چوخو اورتا ايران تورکلري و نئچه­سي ايسه «قاشقاي»لارا عاييددير. فلکلوريک اثرلرين ديلي تورکجه­دير. شئعر مجموعه­لرين چوخو تورکجه، بعضي­سي ايسه فارسجا، کيچيک بير اثرده عربجه­دير.

اثرلرين اوخوماسي و کوچورمه­سينين نه قدر چتين اولدوغونا باخماياراق، کمالي تيليم خاندان باشقا نئچه آيري شاعيرين اثريني­ده کوچوردوکدن سونرا، عرب اليفباسيندا «نستعليق» خطي­ايله چوخ گوزه­ل يازديريب، حاضيرلاميشدير.

بو چاليشقان اديب و تدقيقات­چي­نين بو قدر ايشلريني آلقيشلايان بير اولسايدي، قينايان، آتماجالي آتماجاليسوزلرله اوشنديرن، قاباقينا داش آتان مين اولموشدور. اونو باشا دوشموين چوخلاري­دا اليندن توتماديقي، او ياندا قالسين، آياقيندان­دا ياپيشميشديلار. بويوک اوره­ک­لي، درين دوشونجه­لي، کمالي بونلارا باخماياراق، اوز يولونو داوام ائديردي.

او، اوز زنگين ديل ادبيات، گئنيش مدنيتينه اوزاقلاشميش و ياديرغاميش ديلداشلاريني هر يئرده تاپيرديسا، اونلار ايله دانيشيب، آييق­ليق وئريردي. علي کمالي علمي ادبي ايشلريندن آزدا اولسا، اورنک وئرمک­لر اوچون، کئچن سون ايللرده شاعيرلريميز و اونيوئرسيته­لرده اوخويان اؤيرنجي­لريميز طرفيندن مختليف يئرلرده کئچيريلن ادبي مجليس­لرده ايشتيراک ائده­رک، چوخوندادا علمي، ادبي، تاريخي چيخيشلر ائديردي.

او 1371 و 1372-جي ه.ش ايللرده مدنيتيميز اوغروندا چاليشان «اوستاد شهريار درنگي»نين امکداشليق ايله نئچه يوز نفر عاليم، شاعير، يازيچي و تدقيقاتچي­ني آتا بابا يوردو ساوا ماحالينا و اوجا داغلارين آراسيندا يئرله­شن «مره­غئي» کندينده تيليم خانين مزارينين زيارتينه آپارميشدي. بو سفرلرين هر بيرينده ايکي گونلوک علمي ادبي قورولتاي کئچيريله­رک، قوناقلار اونون ادبي فلکلوريک ماترياللار توپلاديغي يئرلرين بعضي­سي­ ايله تانيش اولموشلار. هابئله قوناقلار بند امير کندينده «تيليم خان سککي­سي» آدلانديرديغي يئري ياخيندان گوردولر. او نئچه ايل بوندان قاباق پول ايله آليب، ميليونلارجا خرج ائده­رک، «لوکتينگه­سي[2]» آدلي بير داغين اتگين­ده بويوک بير يئري، هامارلاييب، دوزنليگه چئويرميشدير. او يئرده بير مدنيت مرکزي، اورايا اويغون اولان ساراي­لار تيکه­جيدي.

رحمتليک کمالي قوناقلارا سوز وئرميشدي، لوکتنگه­سينين زيروه­سينده تيليم خانين هئيکل­يني يوندوراجاق، و مره­غئي کندينده اونا لاييق عابيده تيکديره­جکدير.

او تئهراندا چيخان «وارليق» درگي­سينين يازارلار هئيتي­نين عضوو اولموش و بو درگي ايک چيخديغي ايللرده هر ساييندان 200 نوسخه اوز پول ايله آليب، اونلاري قارشيليق­سيز اولاراق، خالقا پايلاييردي. بئله­ليک­له درگي­ني خالقا تانيتديرير، درگي­يه ايسه آزدا اولسا، يارديم ائديردي.



توپلاديغي اثرلر

کمالی اولجه تیلیم خان اثرلرینی توپلاماق قصدینده اولسایدی­دا، او اثرلرله یاناشی همن دفترلرده تورکمن ماحمود، خسته قاسیم، آشیق رضه­لی و ساییره­نین اثرلرینی­ده اله کئچیرمیشدیر. بونا گؤره­ده اؤز فعالیت ساحه­سینی داهادا گئنیشلندیریب، چوخلو ایتیب باتماقدا اولان اثرلری توپلاماقا باشلادی و بو اثرلرین سایینی 110 عنوان حدودونا چاتدیردی. اونلارین نئچه­سی ناقیص یادا توپلانمالی ماتریاللاری هله موکمل توپلانمامیشدیر. تخمیمنا یوز اثر تکمیل اولموش و یا بیر یئره چاتمیشدیر کی، اونو بیر کیتاب کیمی علم و ادبیات علمینه تقدیم ائتمک اولا.

توپلانمیش اثرلرین تخمینا قیرخی شیفاهی خالق ادبیاتینا عاییددیر. اونلارین ایچینده «آتالار سؤزو»، «تاپماجالار»، «ییرلار» (بایاتیلار) و «سؤلچکلر» (ناغیللار) مجموعه­لری واردیر. آتالار سؤزو، ییرلار، تاپماجلار و سؤلچکلر بعضی­سی آذربایجاندا اولان نمونه­لرایله اوخشار و اورتاق اولورسادا، بیر چوخودا اونلار ایله فرقلی­دیرلر.

هابئله اوتوزدان آرتیق آشیق داستانلارینین بعضی­سی محض اورتا ایران تورکلرینه عایید اولاراق، بعضی­سینین عنوانی ایله آذربایجان، تورکمنلر و ... آشیق داستانلاری وارسادا، بو عنوان بیرلیگی اثرلرین عین اولدوغو آنلامیندا دئییلدیر. دئملی بونلاردا اورتا ایران تورکلری واریانتلاری و شیفاهی خالق ادبیاتیمیزین باشقا بیر قولو کیمی میدانا چیخیلار.

آشیق دستانلارینین ایکی کیچیک توپلوسونو رحمتلیک کمالی اؤزو تنظیم ائتمیشدی. 19 عنوانینی ایسه سون واختلار «حسین م. گونئیلی» کاستلر و مختلیف ال یازمالاریندان کؤچوروب تنظیم ائتمکدن سونرا کمالی­نین منشی­سی خانیم «حبیبه مهدی­پناه» تایپ ائتمیشدیر. قالان عنوانلاریندا بیر سیراسی تنظیم ائدیلمک قابلیتینه مالیک اولاراق، بیر سیراسی ایسه ناقیصدیرلر.

آشیق دستانلارینی توپلاماقدا «ملاییرلی آشیق عابباس»، «آشیق اکبر» و باشقا بیر آشیق، هابئله یاخین کئچمیشده وفات ائدن «افشار» آدلی بیر شاعر و بو گونه کیمی اؤیره­نه بیلمه­دیگیم باشقا شخصلر اونونلا سیخ امکداشلیق ائتمیشلر.

مرحوم کمال­نین فیکری بو ایدی کی هر دستانا یازیلاجاق «اؤن سؤز»ده او دستانی سویله­ین، یازان، ترتیب ائدن و باشقا چالیشانلارین امکلری قید اولوناراق هاممیسیندان قدیردانلیق اولسون.

بیز بوردا اونون توپلادیقی اثرلرین حاضیرلانمیش سیاهی­سینی زنگین معنوی ثروتیمیزین قورونماسی اوغروندا چالیشان سایغیلی عالیملریمیز و علم عالمینه تانیدیریق:

1- شاه ایسماعیل

2- ماحمود ایلا نیگار

3- آشیق غریب– شاه صنم

4- عابباس- گولگز

5- کلبی– حوری­زاد

6- معصوم– افروز

7- خان عسگر– محبوب

8- همراه– سروناز، ساناز

9- طاهار میرزا – زهره

10- محمد– پری

11-اسلی– کرم

12-بهرام– گول اندام

13-سیدی– پری

14-صیاد– سادات

15-فرهاد– گولشاد

16-فرشاد– گولشاد

17-قوربانی– پری

18-نجف– ماه جمال

19-ورقه– گولشن

20-وانلی گؤیچک

21-حسرت

22-اسعد نیظام

23-ولی اوغلو

24-سلیم– شمسی

25-سیامک– سوسن

26-شیرین– بیرچک

27-بهمن– کوچیک

28-لیلی– مجنون

29-حئییف سنه ممد حسن خان

30-خسرو– صنم

31-فغفور بی

32-اسد بی

33-کور اوغلو

34-قره چای

35-تاپماجالار

36-آتالار سؤزلری

37-ییرلار (بایاتیلار)

38-سؤلچکلر (ناغیللار)

39-توتو قوشو

40-گرگرلی ممد

آشاقیداکی گؤستردیگیمیز سیاهی ایله کمالی­نینتوپلادیقی اثرلرین یازارلارینین آدینی و یا اثرلرین اؤز عنوانلارینی ایچینه آلماقدادیر. اثرلرین تخمینا ایگیرمی عنوانی عرب الیفباسیندا نستعلیق خطی ایله یازیلیب حاضیرلانمیش، قالانینیندا بیر سیراسی ترتیبه سالینمیش، بعضی­لری هله­ده ایشلنمه­میشلر.

ترتیب ائدیلمیش اثرلرین ان گؤزلی تیلیم خانین دیوانی، ان حجملی­سی اکبر خان رزاقی­نین ایکی دیلده بئش جیلدلیک دیوانیدیر. تیلیم خان دیوانی­نی توپلاماقدا، تیلیم خان هم یئرلی­سی اولان « حاجی جعفر اوغلو غفاری»، رحکتلیک اکبر خان رزاقی، حاضیرلاماسیندا ایسه «پروفسور غلامحسین بَیدیلی»، «دوقتور محمد تقی زهتابی»، «اسماعیل هادی»، «حسین م. گونئیلی» و بلکه­ده هله اؤیره­نه بیلمه­دیگیمیز باشقا عالیملر و ادبیات سئورلر کمالی­یه یاردیم ائتمیشدیلر.

یوخاریدا ایشاره ائدیگیمیز اثرلرین سیاهه­سی بونلاردیر:

1- تیلیم خان

2- تورکمن – ماحمود

3- اکبر خان رزاقی

4- میرزا محمد علی مداح

5- داوری

6- درگزینلی موللا احمد

7- آغداشلی مهدی رفیعی

8- سنگکلی آشیق رضه­علی

9- سید احمد تفریشی «کوثر»

10-فانی

11-بند امیرلی شیخ محمد حسن

12-عابباسعلی یقینی

13-آغداشلی مذنب[3]

14-مهدی

15-شیخ حسن محترمی

16-قاراقانلی غیبعلی

17-مأذون قاشقایلی

18-بایدار اوغلی

19-قاشقایلی یوسف خسرو

20-آلماس

21-عندلیب

22-خاکی

23-ساوه­لی ذاکر

24-ریضا

25-قدسی خلج

26-علیرضا

27-علی اکبر قدسی

28-به­ییم

29-ساوه­لی شهاب

30-پناهی

31-صانعی

32-غلامحسین هریانی

33-فرخنده

34-مخلص

35-عاصی

36-آسیم

37-سمندر

38-نوبرانلی ذلیل

39-محسن محمد حسینی

40-محمد محسن محمدی

41-شیدا

42-قزوینلی فقیر

43-حسن

44-مهدی خان کوردآبادی

45-نجفی (آغداشلی)

46-تورکمن فتاح

47-میرزا محمد خوشنویس

48-ماحمود باقری

49-کاظیم

50-آغداشلی نجار

51-ایسمه­لی تورک

52-افشار

53-حسین تورکی

54-ایفتیخاریان

55-غرق آبادلی شوقی

56-شیخ مهدی منتظر

57-میرزا نصرالله ادیب

58-سالار ناصر

59-خسته قاسیم

60-سهاب السعادت

61-تعزیه خوانلیق

62-بیچاقچی ائلی

63-الویر

64-ساوه و توابع

65-گلچین

66-تورکها و سفرها

67-داغیناق تورکلرین آثار و نیشانه­لری

68-مسکین حسین، قاشقایی سهراب، حسین بی بیات، علی شهلو، مسیح، قول اروج، رحیم بی عبدالرحمانی. یوخاریدا آدی چئکیلن شاعیرلردن بیر شعر توپلوسو.

تاسف کی، کمالی، بو اثرلری چاپ و نشر ائتمک­له 35 ایلدن آرتیق چئکدیگی زحمتلری آغریسی­نی و یورقونلوغو جانیندان چیخارا بیلمه­دی.

او بو آغیر یوکو بوتون قلم اهلی­نی چیگنینه قویوب گئددی. او نئچه ایللر ایدی کی اورک آغیریسی ایله یاخالاشیردی. نهایت 11/5/1375، 1996-جی ایلین «آگوست» آیینین ایلک گئجه­سی 52 ایل ائلی­نین، دیلی­نین، ادبیات و مدنیتی­نین سئوگیسی ایله چیرپینان اوره­گی دایانیب دوردو. اونون عومرو اوزون سورمه­دییسه ادبیات تاریخیمیزده ایتیب– باتمایان ایزلر قویوب گئتدی. ندنسه جوما آخشامی گونو اونون اؤلوموندن اون ایکی ساعات سونرایا کیمی بو آجی خبر ادبیاتچی­لاریمیزین هئچ بیرینه چاتمامیشدیرسا، او گون آخشام چاغی بو خبر سرعتله یاییلدیغی ایچین صاباح اونو تشییع ائتمه­گه چوخ اوزاق شهرلردن گلن شاعیر و اینجه صنعت خادیم­لریمیزین سایی آز دئییلیب. او تهرانین «بهشت زهرا» قبریستانیندا 32 ایکینجی پارچادا (قطعه­ده) تورپاقا تاپشیریلمیش­سادا، آدی مدنیت تاریخیمیزدن، همده اورکلریمیزدن سیلینمییه­جکدی.

بیز اولو کمالی­نین روحونا شادلیق، قارداشلارینا، باجی­لارینا، ایکی اوغلونا، قادینینا و بوتون قوهوملارینا ساغلیق آرزیلاییراق اونلاردان ایستییریک کی، کمالی­نین توپلادیقی اثرلری چاپ و نشرینده وار گوجلری ایله چالیشسینلار.

8/7/1375

29/9/1996

حسین م. گونئیلی




--------------------------------------------------------------------------------

[1] - آذربایجان­نین بویوک آدلیم شاعیرلرین­دن

Luktingəsi -[2]

[3]- Mozneb

قایناق:قاراقان